Kubilay Muhammet Özdemir[1]
23
Eylül 1215’te doğan Kubilay, “Hanlar Han’ı” ve “Nesillerin Atası” olarak
anılmıştır. Ancak Çinlileştiği yönündeki iddialar nedeniyle araştırma yapılmış
ve kendisi hakkında biraz bilgi vermek amacıyla bu yazı kaleme alınmıştır.
18
Ağustos 1227’de Cengiz Han’ın ölmesiyle[2]
birlikte Moğol tahtına iki yıl kimse çıkamamıştır. 1229 yılına gelindiğinde
Cengiz Han’ın dört oğlu aralarında anlaşmaya varmış ve Moğol toprakları
bölünerek kendi aralarında paylaşmışlardır. Cengiz’in oğlu Cuci öldüğü için
yerine geçen oğlu Batu Altın Orda topraklarına, Cengiz Han’ın ikinci oğlu olan
Çağatay Orta Asya’ya, Kubilay’ın babası Tuluy, Çin’in kuzeyi ve Moğolistan’ı
yönetecekti. Fakat Cengiz Han’ın üçüncü olan Ögeday kağan seçildiği için tüm
Moğol topraklarının yönetiminden sorumlu olmuştur.
Ancak
Ögeday’da 11 Aralık 1241’de ölünce naip olarak yerine karısı Töregene
geçmiştir. Ögedey kendisinden sonra yerine üçüncü oğlu Küçü’yü tayin etmişti.
Ancak Küçü 1236’da Songlara karşı yapılan savaşta ölünce, Küçü’nün büyük oğlu
Şiremön Kağan olarak belirlenmiştir. Ancak Töregene, Şiremön’ün değil oğlu
Güyük’ün tahta geçmesini istemiş ve öyle olmuştur. Böylece Güyük 1246 yılında
Kağan olmuştur. Ancak Güyük’de Nisan 1248’de ölmüş yerine oğlu Kaymış naipliği
üzerine almıştır. Ancak Batu Ögeday’ın soyunu bertaraf etmek için Tuluy’un
karısı olan Sorgaktani ile ittifak kurmuştur. Böylece Batu Han 1250 yılında
toplanan kurultay’da Sorgaktani’nin oğlu Mongka’yı han seçtirmiştir.[3]
Böylece
hanlık Tuluy hanedanlığına geçmiştir. Ancak Mongka’nn 1259’da ölmesiyle kardeşi
Kubilay 5 Mayıs 1260’ta, Moğolistan’ın başkenti Karakurum’daki kurultay’da
“Büyük Han” ilan edilmiştir.[4]
Fakat bu olay hem Kubilay’ın ortaya çıkışını hem de Moğol Hanlığı içinde
çatışmaların çıkmasını sağlamıştır. İlk olarak Kubilay’ın hanlığını tanımayacak
olan kardeşi Arık Buka olmuştur. Kendisini Ulu Han ilan olarak ilan
ettirmiştir. Ancak Arık Buga, Kubilay
Han ile uzlaşmış ve 1266’da Buka’nın hastalanıp ölmesiyle bu sorun
kendiliğinden sonlanmıştır.[5]
Kubilay’ın
idaresinin önünde hiçbir engel kalmadı derken bir başka isyanda Ögeday’ın
torunu olan Kaydu tarafından çıkarılmıştı. Kaydu, 1268, 1275, 1286 ve 1290
yıllarında Kubilay Han’ın Uygur ve Moğolistan’daki topraklarına saldırmıştı.
Bunun üzerine Kaydu ile mücadeleye giren Kubilay Han, Kaydu’nun boyun eğdiğini
görecek kadar uzun yaşamamıştır.[6]
Hive
Hanı Ebu’l – Gazi Bahadır Han bizzat yazdığı “Türk Şeceresi Türk’ün Soy Ağacı”
adlı eserinde aynen şöyle demektedir:
“Hülagu Han’dan, Börke ve Algu’dan
(Baydur’un oğludur) elçiler gelip Kubilay Kaan’ın Padişahlığını kabul
ettiklerini bildirdiler. Kaan Ceyhun’dan Şam ve Mısır’a kadar Hülagu’ya
Kıpçakla Sayın Han’a ait olan diğer yerleri Börke’ye ve Altay’dan Amu
(Amuderya) Irmağına kadar olan ülkeleri de Çağatay Han’ın torunu Algu’ya verdi.
Kaan Çin’i tamamıyla fethetti. Otuz yıl hüküm sürdü. Kubilay Kaan’ın yaptığı
şeyler büyük ve bir o kadar da çoktur. Bunların bir kitaba sığması mümkün değildir.”[7]
Kubilay
Han, Çin’de mevcut olan tahta çıkan ailenin yeni bir ad olması usulünü uyguladı
ve Yuan Hanedanı’nın kuruluşunu ilan etti. Böylece Kubilay kendisinden önceki
Çin hanedanlarının meşru varisi olma iddiasında bulunmuş oluyordu.[8] Kubilay
Han burada 1271 – 1294 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Yuan
Hanedanlığı’nın başkenti ise Pekin yani Hanbalık olmuştur. 1279 yılında da Song
Hanedanlığı’na kesin olarak son verilmiş ve Çin birleştirilmiştir.[9]
Fetihlerine devam eden Kubilay Han 1231 ile 1236 yılları arasında Kore’yi ele
geçirmiş, 1279 Güney Çin’in ilhakını tamamladıktan sonra 1274 – 1281 yılları
arasında Japonya Seferleri, 1293’de Cava ve 1280’de Hindiçin savaşlarında
başarısız olmuştur.
Fakat
Birmanya’yı koruması altına almayı başarmıştır (1277-1300).[10]
Hint denizindeki büyük adalardan bir bölümünü savaşmadan ele geçirmiştir.[11]
Tarihte
Çin’in tamamına hükmeden ilk yabancı hükümdar olan Kubilay Han, 18 Şubat 1294
yılında öldüğünde torunu Temür tahta geçmiştir. Kubilay Han, Moğol İmparatorluğu’nun
son kudretli hükümdarı olmuştur. Onun ölümünün ardından İlhanlı ve Altın Orda
hükümdarlarının bağlılıkları zayıflamış ve zamanla kopmuştur. Moğol
İmparatorluğu’nun Çin’den yönetilmesi girişimi de Yuan Hanedanı’nın son
hükümdarı Togan Temür’ün Çin’i terk etmek zorunda kalmasıyla 1368’de son
bulmuştur.[12]
Çağataylıların
ve Altın Orda’nın Türkleşip Müslümanlaşmasıyla ayrıca Çin’de de Yuan
Hanedanı’nın son bulmasıyla Moğol İmparatorluğu son bulmuştur.[13]
1. Kubilay Han Hakkında Az
Bilinenler
Bu
bölümde Kubilay hakkında az bilinenleri derlenerek sunulmuştur. Kubilay Han
gerçekten “Hanlar Han’ı” mı? Çin’i fethettikten sonra Çinlileşti mi? Nasıl bir
ailesi vardı? gibi kısa açıklamalar yapılarak bu bölüm sonlandırılmıştır.
Marco
Polo’nun, “Kubilay Han Üzerine Notlar” isimli eserinde Kubilay Han’ın gücünden
şöyle bahsedilmiştir:
“Büyük Han son derece kudretli olup
bu unvanı hak eder; halkı, hükmettiği ülkesi, zenginlikleri açısından son
derece güçlüdür ve bu, Adem babamızdan bu yana bu dünyada var olmuş ve var olan
herkes tarafından bilinmelidir.”[14]
Yine
Marco Polo, Kubilay Han’ın görünüşünü şöyle tarif eder:
“Yapılıdır, çok uzun ya da çok kısa olmayan
ortalama bir boydadır. Uzuvları kaslı ve orantılı büyüktedir. Açık tenli ve gül
gibi al yanaklıdır, siyah gözlü ve yakışıklı olup kıvrımlı burnu yüzünün tam
ortasına yerleşmiştir.”[15]
Kubilay
Han hakkında her ne kadar Çinlileşmiş iddiaları ortaya atılsa da o kendisini
evrensel bir hükümdar olarak tanımlamıştır. Kendisini evrensel olarak tanımlasa
da kendi kültürünü korumayı da ihmal etmemiştir.
Hatta
kendi özel yaşamında yerel mirasını korumuş ve dört eşinin hepsi de Moğol
olmuştur. Fakat cinsel ilişkileri dört eşiyle sınırlı değildi. Oldukça büyük
bir haremi vardı.[16]
Kubilay Han’ın dört karısından yirmi iki erkek çocuğu olmuştur. Hatta dedesine
olan sevgisinden dolayı en büyük çocuğunun adı Cengiz’di. Hatta Kubilay Han’ın
yerine tahta geçmesi düşünülmüş fakat Cengiz genç yaşta hayatını kaybetmiştir.
Ayrıca Kubilay Han’ın diğer cariyelerinden yirmi beş oğlu daha olmuştur. Marco
Polo hepsinin cesur savaşçılar ve iyi adamlar olduğunu ayrıca her birinin iyi
birer baron olduğunu ifade etmiştir. Dört eşinden olan oğullarının yedisinin
büyük illerin ve krallıkların başında olduğunu da eklemiştir.[17]
Kubilay
Han ve en çok sevdiği karısı Çabi’den olma oğullarından Dorji uzun
yaşamamıştır. En çok sevdiği oğlu ve aynı zamanda veliahtı olan oğlu Jingim ise
yine erken yaşta ölmüştür. Diğer oğlu Mangala’da 1278’de Kubilay Han’dan önce
hayatını kaybetmiştir. Mangala iyi bir idareci ve askerdi. Kendisinin hem
İslam’a hem de Budizme ilgisi vardı. Fakat Mangala’nın oğlu yani Kubilay Han’ın
torunu olan Ananda ise Müslüman olmasıyla öne çıkan bir figür olmuştur. Kubilay
Han’ın torunu Ananda Kur’an-ı Kerim’i ezbere bildiği ve İslam’ı yaymaya gayret
ettiği için ayrıca da 1307 yılında Yuan Tahtına çıkma imkânı olduğundan dolayı
suikast düzenlenerek öldürülmüştür.[18]
2. Kubilay Han’ın Çinlileştiği
İddiaları
Kubilay Han, Çin kültürünün kendisini yutmasından sakınmaya çalışmıştır. Asimile olmamak için Moğollar ve Çinlileri ayırmıştır. Uyguladığı siyaset tamamen Moğolların özgün kimlerini koruması yönündeydi. Her ne kadar Çin İmparatoru olarak Konfüçyüsçü törenleri, şenlikleri ve kurbanları sürdürse de öte yandan bu törenler için yapılacak harcamaların kısıtlanmasının yolarını aramıştır. Devlet işlerinde de kendi uygulamaları ile Çinlilerinkini ayrı tutmuştur. Ayrıca İmparatorluğun her yerinde devlet yetkililerini kontrol etmek için ajanlık yapmak üzere denetçiler yerleştirmiştir.[19] Kubilay diğer milletlerden de eleman alımında bulunmuştur.
John
Man, “Kubilay Han” isimli eserinde şöyle bir tespitte bulunmuştur:
Kubilay
Han, “gelecekle geçmişi, yerel çıkarlarla
imparatorluk çıkarlarını, Moğollarla Çinlileri ve Türkleri dengelemekten
hoşlanırdı. Hükümet tavsiyeleri için Çinli bir takımı vardı. Askeri konularda
Moğollara danışıyordu. Tercümanlık ve sekretaryalık görevleri için Türkleri
seçmişti. Bu şaşırtıcı derece büyük ve farklılaşmış bir gruptu. Siyasi denge
için oluşturulmuş toplam iki düzinelik gölge bir kabineydi.”[20]
Kubilay
Han, Moğol geleneklerini korumak için Moğol törenlerini sürdürmüştür. Savaşa
gitmeden önce yere kımız döküp, düşmanlarına karşı Göğün yardımını almıştır.
Şamanlar da Göğün desteği için yakarışlarda bulunmuşlardır. Kubilay ve
halefleri, dağlara, ırmaklara ve ağaçlara Moğol tarzı kurbanlar vermeyi
sürdürmüşlerdir. Kubilay’ın sık sık şamanlardan yardım alması da Moğol
geleneğine desteğinin sürdüğünü göstermiştir. Ayrıca Kubilay Han, Moğol
kadınlarının haklarını korumuş ve Çinli kadınların ayak sıkma yöntemini
uygulatmamıştır. Moğol kültürünün unutulmamasının en belirgin göstergesi ise av
merakıydı. Bu nedenle Kubilay Han av mevsimini güzden bahara çekmiştir.[21]
Kubilay Han, Çin’de yaşadığı halde kendi toplumuna bağlı kalmış ve Moğolcayı
devletin resmi dili yapmıştır. Buna ilaveten Çince eserleri de Moğolcaya
çevirtmiştir.[22]
3. Kubilay Han’ın Projeleri
Ayrıca
Kubilay Han devlet idaresinde de değişiklikler yapmıştır. Yine Ordu da bir
takım düzenlemelere giderek 1263’te Askeri işler Dairesini kurmuştur. Maliye
politikasında da değişikliklere giden Kubilay Han’ın en dikkat çekici hususu
ise kağıt paranın kullanılmaya başlanması olmuştur. Buna ilaveten ticarete önem
vermiş ve uluslararası ticareti teşvik etmiştir. Kubilay Han sosyal yapıyı da
düzenlemiştir. Ayrıca Posta teşkilatını daha da hızlandırmıştır. Bununla
Eğitime de önem veren Kubilay Han 20.166 ilkokul açmış ve burada ağır klasik
Çince metinler ile yararlı olmayan bilgileri ezberletmek yerine, kendi yerel
diyalektlerinde eğitim verilmesi ve daha etkin tarım yapılmasının yolları
öğretilmesi prensibi esas alınmıştır. Eğitim konusunda atılan bu adımlar,
eksiklikleri bir yana, sadece eğitimde fırsat eşitliği açısından Kubilay Han’ın
tarihsel rolüne önemli bir örnek olmuştur.[23]
Kubilay
Han’ın ilkokullar açtırarak daha etkin tarım yapılmasının yolları öğretilmesi
Türkiye’de 17 Nisan 1940’da kurulan Köy Enstitüleri Projesinin belki Türkiye’de
ilkokul öğretmeni yetiştirme kısmına değil ancak öğrencilere tarım yapılmasının
yolları öğretilmesi konusunda bir benzerlik olduğu görülmektedir.
Çünkü
1940 yılından itibaren tarım işlerine elverişli geniş arazileri bulunan veya bu
gibi yerlerin yakınlarına Köy Enstitüleri açılmıştır. 1940 – 1946 yılları
arasında köy enstitülerinde 15.000 dönüm tarla tarıma elverişli hale getirilmiş
ve üretim yapılmıştır.[24]
Kubilay
Han, Moğol mirasını korurken belli başlı Çin uygulamalarını reddetmeyen ve
evrenselliğe ulaşma çabası gösteren bir kültürel siyaset çizmede hayranlık
uyandıracak kadar başarılı olmuştur. Dini hoşgörüsünün yanında farklı kişilere de
farklı davranmıştır. Çinlilere karşı sanatların ve zanaatların hamisi rolünde
olmuştur. Bazı Çinli ressamları, çömlekçileri ve diğer zanaatkârları
desteklemiştir. Topraklarının geri kalanında yaşayanlara karşı kucaklayıcı bir
tavır göstermiştir.[25]
Kubilay
Han eşi Çabi’nin ölmesi ardından en sevdiği oğlu Jingim’in de ölmesiyle
sarsılmıştır. Bu nedenle kımızla birlikte kuzu etini de bolca tüketmiştir.
Ömrünün son yıllarında sadece kilo almakla kalmamış, başka hastalıklarla
birlikte gut hastalığı nedeniyle de sıkıntılı günler geçirmiştir. 1294 yılında
seksen yaşındayken hayatını kaybetmiştir. Gömüldüğü yer de bir sır olarak
gizlenmiştir. Kubilay Han’ın ölümü imparatorluk zirvedeyken gerçeklemiştir.
Ondan sonra gelen kimse onun başarısını yakalayamamıştır. Yuan Hanedanı
devrilip, 1368’de Ming Hanedanını kuran T’ai-tsu, Yuan dönemini saygıyla
anmıştır. Hatta Nanking’deki sarayında yaptırdığı Song, T’ang, Sui ve Han
hükümdarlarının heykellerinin yanında Kubilay Han’ın heykeline de yer
verilmiştir. Gök’ün Çin’e hâkim olması için Kubilay Han’ı seçtiğini belirtmiş
ve bir bakıma Kubilay Han’ın kurduğunu Yuan Hanedanının meşruiyetini kabul
etmiştir.[26]
Sonuç olarak Kubilay Han, Moğol tarihinin en büyük hükümdarlarından birisi olduğu ve Çinlileşme iddialarının yersiz olduğu tespit edilmiştir.
[1] Kubilay Muhammet Özdemir, Giresun Üniversitesi Fen –Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ve Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler, İstanbul Ayvansaray Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Mezunu, https://kubilaymuhammetozdeemir.blogspot.com/ veya https://ayvansaray.academia.edu/KubilayMuhammet%C3%96zdemir?from_navbar=true, İstanbul 2021
[2] Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu Atilla – Cengiz Han –
Timur, Ötüken Yayınları, Çev:M.
Reşat Uzmen, Bas:6, İstanbul 2010, s.281
[3] Rene Grousset, a.g.e., s.303- 309
[4] Mustafa Uyar, “Buga Chingsâng:
Protagonist of Qubilai Khan’s Unsuccessful Coup Attempt Against The Hülegüid
Dynasty”, Belleten, Çev: Erhan Ateş, LXXXI/291, Ağustos 2017, s.218
[5] Morris Rossabi, Kubilay Han, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Çev: Özgür Özol, İstanbul
2015, s.59.
[6] Mustafa Uyar, “a.g.m.”, s.219.
[7] Ebu’l Gazi Bahadır Han, Türk Şeceresi Türk’ün Soy Ağacı, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul
2010, s.153-154.
[8] Gaye Yavuzcan, Kubilay Han Nesillerin Atası, Selenge Yayınları, İstanbul 2021, s..119.
[9] Perrin Margaryan, “Çin Fatihi
Kubilay Han Kimdir?”, https://arkeofili.com/cin-fatihi-kubilay-han-kimdi/, Erişim Tarihi: 10.07.2021
[10] Jean Paul Roux, Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000
Yıl, Kabalcı Yayınevi, Çev: Aykut
Kazancıgil ve Lale Arslan Özcan, Bas:11, İstanbul 2015, s.280.
[11] Hazırlayan Niyazi Akşit, A’dan Z’ye Kültür ve Tarih Ansiklopedisi,
Yeni Şafak Gazetesinin Kültür Armağanı, C.1, Ankara 2004, s.518.
[12] Roxann Praznıak ve Osman Gazi
Özgüdenli, “Kubilay Kağan”, https://islamansiklopedisi.org.tr/kubilay-kagan, Erişim Tarihi: 10.07.2021
[13] Osman Gazi Özgüdenli,
“Moğollar”, https://islamansiklopedisi.org.tr/mogollar, Erişim Tarihi: 10.07.2021
[14] Marco Polo, Kubilay Han Üzerine Notlar, Fabula
Kitap, Çev: Aslı Ümmüs Bahadırlı, İstanbul 2016, s.25.
[15] Marco Polo, a.g.e., s.35.
[16] Morris Rossabi, a.g.e., s.169.
[17] Marco Polo, a.g.e., s.37.
[18] Gaye Yavuzcan, a.g.e., s.114.
[19] Morris Rossabi, a.g.e., s.167-168
[20] John Man, Kubilay Han, Yakamoz Kitap, Çev:
İlke Önelge, İstanbul 2016, s.50.
[21] Morris Rossabi, a.g.e., s.168-169.
[22] Hazırlayan Niyazi Akşit, a.g.e., s.518
[23] Gaye Yavuzcan, a.g.e., s.85-100.
[24] “Köy Enstitüsü”, https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6y_enstit%C3%BCs%C3%BC, Erişim Tarihi: 11.07.2021
[25] Morris Rossabi, a.g.e., s.170-171.
[26] Gaye Yavuzcan, a.g.e., 115-120.
KAYNAKÇA
Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu Atilla – Cengiz Han – Timur, Ötüken Yayınları, Çev:M. Reşat Uzmen, Bas:6, İstanbul 2010
Mustafa Uyar, “Buga Chingsâng: Protagonist of Qubilai Khan’s Unsuccessful Coup Attempt Against The Hülegüid Dynasty”, Belleten, Çev: Erhan Ateş, LXXXI/291, Ağustos 2017
Morris Rossabi, Kubilay Han, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Çev: Özgür Özol, İstanbul 2015
Ebu’l
Gazi Bahadır Han, Türk Şeceresi Türk’ün
Soy Ağacı, İlgi Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul 2010
Gaye Yavuzcan, Kubilay Han Nesillerin Atası, Selenge Yayınları, İstanbul 2021, s..119.
Perrin Margaryan, “Çin Fatihi Kubilay
Han Kimdir?”, https://arkeofili.com/cin-fatihi-kubilay-han-kimdi/, Erişim Tarihi:
10.07.2021
Jean
Paul Roux, Türklerin Tarihi Pasifik’ten
Akdeniz’e 2000 Yıl, Kabalcı Yayınevi,
Çev: Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan Özcan, Bas:11, İstanbul 2015
Hazırlayan Niyazi Akşit, A’dan Z’ye Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, Yeni Şafak Gazetesinin Kültür Armağanı, C.1, Ankara 2004
Roxann Praznıak ve Osman Gazi Özgüdenli, “Kubilay Kağan”, https://islamansiklopedisi.org.tr/kubilay-kagan, Erişim Tarihi: 10.07.2021
Osman Gazi Özgüdenli, “Moğollar”, https://islamansiklopedisi.org.tr/mogollar, Erişim Tarihi: 10.07.2021
Marco Polo, Kubilay Han Üzerine Notlar, Fabula Kitap, Çev: Aslı Ümmüs Bahadırlı, İstanbul 2016
John Man, Kubilay Han, Yakamoz Kitap, Çev: İlke Önelge, İstanbul 2016
“Köy
Enstitüsü”, https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6y_enstit%C3%BCs%C3%BC, Erişim Tarihi:
11.07.2021
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder